ئاخىرقى باھالاشقا كىردى، «خەزىنە» نامايان بولدى
قەشقەر مورا ئىبادەتخانىسى خارابىسىدىن يەنە نېمىلەر بايقالدى
□ئانار بۇلۇت\شىنجاڭ گېزىتى مۇخبىرى يىن لۇ
«مورا ئىبادەتخانىسى خارابىسى بۇددا دىنى دەسلەپتە جۇڭگوغا تارقالغان مەزگىلدىكى بۇددا دىنى ئىمارەتلىرىنىڭ ۋەكىلى، 2024 - يىلىدىكى قېزىش بىزنى بۇددا دىنى دەسلەپتە جۇڭگوغا تارقالغاندىن كېيىن دىنىي سورۇنلارنىڭ قانداق قۇرۇپ چىقىلغانلىقى توغرىسىدىكى يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلىدى» دېدى مەركىزىي مىللەتلەر داشۆسىنىڭ پىروفېسسورى، مورا ئىبادەتخانىسى خارابىسىنى ئارخېئولوگىيەلىك قېزىش تۈرىنىڭ مەسئۇلى شياۋ شياۋيۇڭ.
3 - ئاينىڭ 31 - كۈنى، 2024 - يىللىق مەملىكەت بويىچە ئون چوڭ ئارخېئولوگىيەلىك يېڭى بايقاش بويىچە ئاخىرقى باھالاشقا كىرگۈزۈلگەن تۈرلەر تىزىملىكى ئېلان قىلىندى، جەمئىي 20 تۈر تىزىملىككە كىرگۈزۈلگەن بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە شىنجاڭ قەشقەر مورا ئىبادەتخانىسى خارابىسىمۇ بار.
مورا ئىبادەتخانىسى خارابىسى دۆلىتىمىزدىكى دەسلەپكى مەزگىلدىكى چوڭ تىپتىكى يەر يۈزى بۇددا ئىبادەتخانىسى خارابىسى ۋە بۇددا دىنىنى جۇڭگوچىلاشتۇرۇشنىڭ تىپىك ۋەكىلى بولۇپ، ئۇنىڭ قۇرۇلما ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى ئاساسىي جەھەتتىن مۇكەممەل ساقلانغان، ئىبادەتخانا ئىمارەتلىرىنىڭ تۈرلىرى بىرقەدەر تولۇق، تارىخىي دەۋرى بىرقەدەر بالدۇر ھەم داۋاملاشقان ۋاقتى بىرقەدەر ئۇزاق ھېسابلىنىدۇ، ئۇنىڭدا بۇددا دىنىنىڭ قەدىمكى دەۋردىكى شىنجاڭ رايونىدا تارقىلىش ۋە كەڭ ئومۇملىشىش جەريانى ھەم بۇددا دىنىنى جۇڭگوچىلاشتۇرۇش مۇساپىسى تولۇق نامايان قىلىنغان.
2024 - يىلىدىكى ئارخېئولوگىيەلىك قېزىشتا، شياۋ شياۋيۇڭ ھەم ئۇنىڭ كوللېكتىپىدىكى ئەزالار خارابىلىكتىكى كىچىك يانپايلىقنىڭ غەربىي ئۇچىدا ئىنتايىن چوڭ بىر پارچە ئىمارەت توپىنى بايقىدى، بۇنىڭ ئىچىدىكى بىر ئىمارەت پۈتكۈل ئىبادەتخانىنىڭ ئېگىز نۇقتىسى ئىدى. كىچىك يانپايلىق ۋە بۇنىڭدىن ئىلگىرى قېزىلغان ئاساسلىق يانپايلىقتىكى ئىمارەتلەر خارابىسىنىڭ ھەممىسى ئىبادەتخانىغا تەۋە بولۇپ، تۇرمۇش ئولتۇراق رايونى، بۇتخانا، راھىبلار ئۆيى، ئاشخانا، دەرسخانا قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغانىدى، يۇمىلاق مۇنار ئەينى چاغدىكى ئىبادەتخانىنىڭ يادرولۇق ئورنى بولۇپ، كېيىن مورا ئىبادەتخانىسىدىكى راھىبلار سانىنىڭ كۆپىيىشىگە ئەگىشىپ، ئىبادەتخانا كېڭەيتىپ قۇرۇلغاچقا، يان تەرەپتىكى چاسا مۇنار ھەم ئەتراپتىكى تېخىمۇ كۆپ يۈرۈشلەشكەن ئەسلىھەلەر بارلىققا كەلگەنىدى.
«بۇ بايقاش بىزنىڭ ئىلگىرىكى مورا ئىبادەتخانىسىدىكى ئىمارەتلەرنىڭ شەكىللىنىشى ۋە ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى توغرىسىدىكى دەسلەپكى ھۆكۈمىمىز بىلەن بىرقەدەر ماس كەلدى» دېدى شياۋ شياۋيۇڭ.
مورا بۇددا مۇنارىنىڭ جەنۇبىغا تەخمىنەن 500 مېتىر كېلىدىغان مورا خارابىسىدىن ئىلگىرى نۇرغۇن ساپال پارچىلىرى، ئېماللىق ساپال پارچىلىرى، خۇمدان خارابىسى ۋە ئۆي خارابىسى بايقالغان بولۇپ، بۇ، شياۋ شياۋيۇڭ ئىزچىل كۆڭۈل بۆلۈپ كېلىۋاتقان جاي ئىدى، ئۇ مورا ئىبادەتخانىسى بىلەن مورا خارابىسى ئوتتۇرىسىدا زادى قانداق باغلىنىش بارلىقى ئۈستىدە ئويلىناتتى.
ئەمەلىيەتتە، مورا ئىبادەتخانىسى خارابىسى بىلەن ئەتراپتىكى ھەربىر مەدەنىيەت مىراسلىرىنىڭ مۇناسىۋىتى باشتىن - ئاخىر ئارخېئولوگىيە ئەترىتى ئەزالىرىنىڭ نەزەر دائىرىسىدىن چەتنەپ باقمىغانىدى، «ئارخېئولوگىيەلىك قېزىشتىكى نۇرغۇن نەتىجىلەر ئەتراپتىكى ئارىلىقى بىرقەدەر يېقىن بولغان مەدەنىيەت مىراسلىرى ئۇچۇرلىرىنى يىغىنچاقلاپ ھۆكۈم قىلىش ئارقىلىق بارلىققا كېلىدۇ.» شياۋ شياۋيۇڭ مۇنداق دېدى: 2024 - يىلى، خارابىلىك ھەم ئەتراپتىكى مۇھىتقا قارىتا ئېلىپ بېرىلغان دەۋر، ھايۋانات، ئۆسۈملۈك، قالدۇق ماددىلار، قۇرۇلۇش ماتېرىياللىرى قاتارلىق جەھەتلەردىكى كۆپ پەن تەتقىقاتى ئارقىلىق دەسلەپكى قەدەمدە شۇنى ھۆكۈم قىلىشقا بولىدۇكى، بۇنىڭدىن 2100 يىلدىن 1800 يىللار ئىلگىرى، بۇ رايون نىسبەتەن ئىللىق، نەم كىلىمات مۇھىتىدا تۇرغان، يەنە تەخمىنەن 200 يىل ئۆتكەندىن كېيىن، بۇ جاينىڭ كىلىماتى قۇرغاقلىشىپ، چۆللۈك بەلبېغىنى شەكىللەندۈرگەن.
2024 - يىلىدىكى قېزىشتا، ئارخېئولوگىيە ئەترىتى خارابىلىكتىن يېڭىدىن بىر كاھىش بايقىدى. كاھىش ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ئىمارەتلىرىنىڭ مۇھىم قىسمى، تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى چوڭ تىپتىكى يۇقىرى ئۆلچەملىك ئىمارەتلەردە دائىم ئىشلىتىلىدىغان بىناكارلىق ماتېرىيالى بولۇپ، ئىمارەتنىڭ ھەيۋەتلىكلىكىنى گەۋدىلەندۈرۈپ، مەلۇم ئېستېتىك قاراشنى نامايان قىلىدۇ، شۇنداقلا مۇناسىپ ئەمەلىي ئىشلىتىلىش قىممىتىگە ئىگە، ئۇ، ئەينى چاغدىكى بىناكارلىق تېخنىكىسىنىڭ تەرەققىي قىلغانلىقى ۋە ئۇنىڭدا يېڭىلىق يارىتىلغانلىقىنىڭ بەلگىلىرىدىن بىرى ھېسابلىنىدۇ.
«ئۇ بىزنى ئەينى چاغدىكى مورا ئىبادەتخانىسىنىڭ قۇرۇلۇش شەكلى ۋە ئالاھىدىلىكىنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك رايونى قۇرۇلۇش ئۇسلۇبىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغانلىقىنى تونۇشتىن ئىبارەت مۇھىم يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلىدى. تارىخىي كىتابلاردا خاتىرىلىنىشىچە، ۋۇ زېتيەن ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن مەزگىلدە، غەربىي يۇرتتىكى شۇلېجېن بازىرىدا دايۈن ئىبادەتخانىسىنى سالدۇرغان، لېكىن ئۇنىڭ ئېنىق ئورنىنىڭ قەيەردە ئىكەنلىكى يەنىلا بىر سىر بولۇپ قالغان. بۇ كاھىش بىزنىڭ مورا ئىبادەتخانىسىنى ئىلگىرى مەركىزىي ھاكىمىيەت قاتلىمىدىن قۇرۇلغان چوڭ تىپتىكى بۇددا ئىبادەتخانىسى دەپ ھۆكۈم قىلىشىمىزنى مۇھىم ئىسپات بىلەن تەمىنلىدى، بۇ، ئەينى چاغدا مەركىزىي ھاكىمىيەتنىڭ غەربىي يۇرتنى ئۈنۈملۈك باشقۇرغانلىقىنىڭ ئىسپاتى» دېدى شياۋ شياۋيۇڭ.
ئارخېئولوگىيەلىك يىل تارىخىنى ئۆلچەشكە ئاساسلانغاندا، مورا ئىبادەتخانىسى خارابىسى مىلادىيە 3 - ئەسىردە قۇرۇلغان بولۇپ، كېيىن ئوخشاش بولمىغان تارىخىي مەزگىلدە كۆپ قېتىم ئۆزگەرتىلگەن، كېڭەيتىپ ياسالغان، تاكى مىلادىيە 10 - ئەسىردىن كېيىن تەدرىجىي تاشلىنىپ قالغان. 2001 - يىلى 6 - ئايدا، بۇ خارابىلىك مەملىكەت بويىچە نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىقى ئورۇنلىرى قاتارىغا كىرگۈزۈلگەن. 2019 - يىلى، مەركىزىي مىللەتلەر داشۆسى شىنجاڭ مەدەنىيەت يادىكارلىقى ئارخېئولوگىيە تەتقىقات ئورنى بىلەن بىرلىكتە مورا ئىبادەتخانىسى خارابىسىنى ئارخېئولوگىيەلىك قېزىش خىزمىتىنى باشلىدى، شۇنىڭ بىلەن بىللە بۇ خىزمەتمۇ دۆلەت مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئىدارىسىنىڭ «جۇڭگونى ئارخېئولوگىيەلىك تەكشۈرۈش» چوڭ تۈرىگە كىرگۈزۈلدى.
